Tarnów (województwo małopolskie, powiat Tarnów (m.n.p.p.))

Czasy największej prosperity Tarnowa przypadły na lata rządów Hetmana Wielkiego Koronnego Jana Amora Tarnowskiego. On to rozbudował wały wokół miasta oraz wzmocnił jego obronność, wydał instrukcje dotyczące sprawowania urzędów w mieście, zachowania się mieszkańców w czasie pożaru, organizacji cechowego rzemiosła. Za panowania Hetmana Tarnowskiego intensywnie rozwijało się budownictwo miejskie, co uczyniło z Tarnowa jeden z pierwszych ośrodków architektury renesansowej w kraju. Jan Maria Padovano, jeden z największych architektów czasu renesansu, pracował na zlecenie Hetmana Jana Tarnowskiego tworząc jeden z najwyższych w Europie pomników nagrobnych. Dzieło to, znajdujące się w dawnej kaplicy św. Anny w tarnowskiej Katedrze posiada naturalnej wielkości postaci Jana Amora Tarnowskiego oraz jego zmarłego syna Krzysztofa. Ten sam artysta jest projektował i kierował przebudową tarnowskiego Ratusza. Inny z pomników nagrobnych znajdujących się w tarnowskiej bazylice, poświęcony pierwszej żonie Hetmana - Barbarze, przedstawia postać leżącej kobiety. Historycy sztuki plasują tą rzeźbę wśród arcydzieł renesansowej rzeźby nagrobnej w skali europejskiej. Dziedzictwo tamtego okresu stanowi najcenniejszą część zabytków naszego miasta.

To im Tarnów zawdzięcza chlubne miano "perły polskiego renesansu". Do najważniejszych zabytków miasta zaliczają się również te związane z historią tarnowskich Żydów. Najstarszy kwartał miasta przez nich zamieszkały, wyznaczony ulicami Żydowską i Wekslarską, z zachowanymi siedemnasto- i osiemnastowiecznymi kamienicami, z charakterystycznymi wąskimi frontami i malutkimi podwórkami, oddaje klimat żydowskiej dzielnicy. Pomiędzy budynkami ulicy Żydowskiej, na placu będącym pozostałością po spalonej przez hitlerowców synagodze, stoi bima, jedyna ocalała z pożaru część świątyni. Wędrując śladami tarnowskich Żydów nie można ominąć jednego z najstarszych zachowanych kirkutów w Polsce, znajdującego się przy ulicy Szpitalnej. Nekropolia mieści kilka tysięcy nagrobków, z których najstarsze pochodzą z końca XVII w.

Tarnowska starówka, zwana "perłą polskiego renesansu", jest jednym z najpiękniejszych przykładów renesansowego układu architektonicznego polskich miast.

Rynek, wytyczony w chwili lokacji miasta w 1330r., otaczają kamienice, wzniesione w większości w XVI - XVIII w. Do najcenniejszych należą, znajdujące się w północnej pierzei, dwa renesansowe budynki z podcieniami, oznaczone numerami 20 i 21. Obecnie mieści się w nich siedziba Muzeum Okręgowego.

Centralnie ulokowany Ratusz, pierwotnie gotycki, wybudowany w połowie XIV w., wielokrotnie przebudowywano, nadając mu ostatecznie jednoznaczne cechy stylu renesansowego. Bryłę budynku wieńczy ceglana, nietynkowana attyka z dwudziestoma ośmioma blendami. Grzebień attyki zdobią kamienne woluty, sterczyny i 14 maszkaronów.

Bazylika Katedralna, najbardziej reprezentatywny zabytek Tarnowa, powstała w XIV w. w duchu gotyku. Dzisiejszy wygląd neogotycki, otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.

Świątynia słynie z monumentalnych renesansowych nagrobków przedstawicieli rodu Tarnowskich oraz manierystycznego Ostrogskich, które uchodzą za jedne z najwybitniejszych polskich dzieł sztuki takich mistrzów jak: Bartłomiej Berecci, Jan

Maria Padovano i Jan Pfister. Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej jest uważany za najpiękniejszą rzeźbę doby Renesansu przedstawiającą kobietę w całej Europie. W 2006 roku w katedrze zostało ustanowione Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej.

W zaułku za Katedrą znajduje się Dom Mikołajowskich, jedna z najpiękniejszych i najstarszych kamieniczek w Tarnowie, wzniesiona w 1524 r. Mające tutaj swoją siedzibę Muzeum Diecezjalne, posiada w swoich zbiorach wyjątkowy eksponat - oryginał ołtarza pochodzący z wpisanego na listę UNESCO kościółka w Lipnicy Murowanej.

Kolejnym przykładem budownictwa renesansowego jest Dom "Florencki" - II poł. XVI w. z elewacją frontową podwieszoną na poziomie piętra na charakterystycznych kamiennych kroksztynach

Osadnicy żydowscy pojawili się na terenach dzisiejszego regionu tarnowskiego już w średniowieczu. Pierwsze wzmianki o ich obecności pochodzą z 1445r. Od początku zajmowali się handlem, zaczynając od zboża i sprowadzanego z Węgier i Rusi wina. Przedsiębiorczość żydowskich osadników została dostrzeżona przez włodarzy Tarnowa. W roku 1581 właściciel miasta - Konstanty Ostrogski, wydał Żydom przywilej pozwalający na sprzedaż w domach, kramach i na rynku. Zezwolono im również na wyrób gorzałki i wyszynk. Na mocy tego dokumentu Żydzi zostali wyłączeni spod jurysdykcji władz miejskich i przeniesieni pod jurysdykcję sądu zamkowego. Nakładał on również wysokie kary na bezczeszczących bóżnicę lub cmentarz. Żydzi posiedli również prawo do zamieszkiwania 12 domów na ulicy Żydowskiej. Znaczne, jak na ówczesne standardy, przywileje sprzyjały osiedlaniu się Żydów wokół Tarnowa, chociaż możliwość zamieszkania w obrębie murów miejskich była ograniczona. Dopiero w początkach XVIII w. książę Sanguszko zezwolił na liczniejsze osiedlanie się Żydów w samym Tarnowie. Znaczna część społeczności żydowskiej należała do elity kulturalnej i intelektualnej miasta. Pracowali w zawodach cieszących się społecznym zaufaniem i szacunkiem - adwokaci, lekarze, muzycy, nauczyciele. W XVIII w. Synagoga płaciła połowę podatków przypadających na miasto, niezależnie od płatności indywidualnych. Nasz region był istotnym ośrodkiem życia religijnego, z kilkunastoma synagogami i kilkudziesięcioma małymi domami modlitwy, zwanymi sztibl i klojz. W miastach regionu były szkoły żydowskie, drukarnie, towarzystwa kulturalne i społeczne; prowadzono także bogate życie towarzyskie.

Najstarszą część dzielnicy zamieszkałej niegdyś przez Żydów tworzą ulice Żydowska i Wekslarska. Zachowane tam kamienice, pochodzące z XVII i XVIII wieku, prezentują najbardziej charakterystyczny dla Żydów zwarty charakter zabudowy, z wąskimi przesmykami pomiędzy kamienicami, wąskimi sieniami oraz maluteńkimi podwórkami. Charakterystyczne są także, niespotykane w zachodniej części Starego Miasta, wąskie ściany frontowe. We framugach drzwi wejściowych można odnaleźć ślady po mezuzie, czyli zwoju pergaminu zawierającego fragmenty Tory. W niektórych domach zachowały się żelazne okiennice dawnych żydowskich sklepów.

Na ul. Żydowskiej znajduje się furtka prowadzącą do miejsca, w którym do czasów II Wojny Światowej stała synagoga. Jedynym zachowanym fragmentem zniszczonej przez Niemców najstarszej, XVII wiecznej, tarnowskiej synagogi jest Bima, czyli podwyższenie, z którego odczytywana jest Tora. Od 1996 odbywają się tu koncerty i występy artystyczne, organizowane przez Komitet Opieki Nad Zabytkami Kultury Żydowskiej, w ramach obchodów Dni Pamięci Żydów Galicyjskich.

Tarnowski rynek był świadkiem męczeństwa i zagłady miejscowych Żydów podczas niemieckiej okupacji. Na narożnym budynku ulicy Żydowskiej wmurowano tablicę upamiętniająca likwidację tarnowskiego getta. W Muzeum Okręgowym, znajdującym się w kamienicach północnej pierzei rynku, zobaczyć można interesującą kolekcję judaików, spośród których najcenniejszymi są oryginał przywileju z 1667 r. oraz trzy Tory i dokumenty z ostatniej tarnowskiej bóżnicy.

Prowadząca na północ ulica Goldhammera, nazwana została dla upamiętnienia zasług dr Eliasza Goldhammera, wiceburmistrza Tarnowa. Decyzja Rady Miejskiej o nazwaniu ulicy nazwiskiem osoby pochodzenia żydowskiego stanowiła precedens w Polsce początków XX w. Po obu jej stronach znajdują się kamienice należące niegdyś do tarnowskiej elity. W budynku o numerze 1, mieścił się ostatni, czynny do 1993 r. dom modlitewny. Pod nr 3 znajdował się hotel Hermana Soldingera, najznakomitszy z tarnowskich hoteli. W Budynku Towarzystwa Kredytowego, którego prezesem był Herman Merz, dziś oznaczonym nr 5, w sieni znajdują się dwie tablice pamiątkowe z których jedna poświęcona jest właśnie Merzowi, a druga Eliaszowi Goldhammerowi. Na elewacji kamienicy znajdującej się po przeciwnej stronie ulicy, pod nr 6, zachowane są napisy w języku jidisz i polskim, reklamujące dania restauracyjne.

Parowy młyn grysikowy, założony przez Henryka Szancera w 1859 roku, który w bardzo szybkim tempie zwiększył swą wydajność, wpłynął znacząco na modernizację przemysłu młynarskiego w Galicji. W spółce Szancer i Freund uruchomili w 1865 roku drugi młyn parowy w Tarnowie. W latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku młyn ten płacił ośmiokrotnie wyższe podatki niż młyny na pruskim Górnym Śląsku, co świadczyć może o rozmachu inwestycji tarnowskich przedsiębiorców.

Żydowska łaźnia rytualna - mykwa, wzniesiona w 1904 r. w stylu mauretańskim, zapisała się niechlubnie w historii miasta. Stąd został odesłany pierwszy transport więźniów do Oświęcimia.

Cmentarz żydowski, jeden z najstarszych i najciekawszych cmentarzy w południowej Polsce, został założony w XVI wieku. Znajduje się na nim ponad cztery tysiące nagrobków. Dewastowany przez Niemców podczas okupacji, był miejscem masowych egzekucji Żydów z tarnowskiego getta, prowadzonych od czerwca 1942 do września 1943 roku. Po wojnie, w 1946 roku, żydowski rzeźbiarz Dawid Beker, ustawił na miejscu masowej mogiły pomordowanych pomnik, złamaną kolumnę, pochodzącą z ruin Synagogi Nowej (Jubileuszowej) w Tarnowie. Wyryty jest na niej w języku hebrajskim cytat "A słońce świeciło i nie wstydziło się...".

Cmentarz Żydowski założony w 1581 r., jest to jeden z najstarszych, stosunkowo dobrze zachowany, cmentarzy żydowskich w Polsce. Zajmuje powierzchnię 3,27 ha. Znajduje się tutaj kilka tysięcy nagrobków (macew i sarkofagów), najstarsze pochodzą z końca XVII w.

Klucz na Cmentarz Żydowski w Tarnowie można wypożyczyć za kaucją zworotną 25 zł w Muzeum Okregowym w Tarnowie oraz Tarnowskim Centrum Informacji.

Bohater narodowy Polski i Węgier generał Józef Bem urodził się w Tarnowie w domu na przedmieściu zwanym Burkiem (nazwa ta pochodzi od bruku, który pokrywał plac handlowy funkcjonujący do dziś). W księdze metrykalnej parafii katedralnej w Tarnowie znajduje się zapis chrztu Józefa Bema i data jego urodzin - 14 marca 1794 r. Wkrótce po urodzinach syna rodzina Bemów przeniosła się z Tarnowa do Krakowa.

W Tarnowskim Ratuszu, obecnie siedziby muzeum, znajduje się stała wystawa poświęcona temu wybitnemu tarnowianinowi.

Na wystawie znajdują się pamiątki związane z życiem i wojskową działalnością gen. Bema w Polsce w czasie Powstania Listopadowego, na emigracji we Francji, na Węgrzech podczas Wiosny Ludów, gdzie był dowódcą armii siedmiogrodzkiej i na emigracji w Turcji, gdzie zmarł w Aleppo (obecnie Syria) 10 grudnia 1850 roku. Prochy gen. Józefa Bema w 1929 r. przewieziono do Polski, do rodzinnego Tarnowa i złożono w okazałym mauzoleum w Parku Strzeleckim.

Przy ulicy Wałowej, na niewielkim placyku stoi ocieniony połączonymi wierzbami pomnik gen. Józefa Bema wzniesiony w 1983 r. według projektu artystów rzeźbiarzy Bohdany Drwalowej i Stefana Niedorezo.

Do Parku Strzeleckiego pod mauzoleum gen. Bema idziemy ulicami Wałową i Józefa Piłsudskiego.

W Parku Strzeleckim, na środku stawu, na sześciu wysmukłych jońskich kolumnach wznosi się sarkofag kryjący prochy generała, bohatera dwu bratnich narodów - Polaków i Węgrów. W 1928 r. zaprojektował mauzoleum krakowski architekt Adolf Szyszko-Bohusz, wzniesione zaś zostało kosztem miasta Tarnowa w 1929 r. podczas przygotowań do sprowadzenia prochów generała Bema z Turcji do Tarnowa. Tarnów jest miastem bardzo często odwiedzanym przez Węgrów, a fakt, iż tutaj urodził się ich narodowy bohater powoduje, że przybywają tutaj przedstawiciele najwyższych władz Republiki Węgierskiej z Prezydentem na czele, jak to się działo w 1998 r. z okazji obchodów 150-lecia Wiosny Ludów.

Muzeum tarnowskie kolekcjonuje też fragmenty Panoramy Siedmiogrodzkiej namalowanej na zamówienie Węgrów pod kierunkiem Jana Styki w 1897 r. Po prezentacji we Lwowie, Budapeszcie i Warszawie obraz został pocięty na kawałki (z powodu nie wywiązania się przez Węgrów z finansowych zobowiązań wobec Styki) przez zięcia artysty Michała Niecia. Kawałki te sprzedano prywatnym kolekcjonerom. Do dziś zidentyfikowano przeszło 20 fragmentów tego wielkiego obrazu, o pierwotnej długości 120 metrów i wysokości 15 metrów. Obecnie 8 fragmentów Panoramy jest własnością Muzeum w Tarnowie, w tym największego fragmentu (385x328), przedstawiającego tyły armii węgierskiej podczas bitwy o Sybin, gdzie dowodził gen. Józef Bem w dniu 11 marca 1849 r.

Stary Cmentarz w Tarnowie, zwany także Zabłockim, istniejący od ponad 200 lat. Jest to jeden z najstarszych zachowanych i użytkowanych do dzisiaj cmentarzy w Polsce. Najstarsze zachowane na nim nagrobki pochodzą z końca XVIII wieku. Wpisany do rejestru zabytków Uznawany za jeden z najpiękniejszych w Polsce, nie tylko ze względu na zabytki sztuki sepulkralnej, ale także ze względu na położenie, drzewostan, kameralność, niepowtarzalną atmosferę.

Drewniany kościół p.w. Matki Bożej Szkaplerznej, znajdujący się w pobliżu Rynku, poświęcony został w 1440 r. Ołtarz główny pochodzi z epoki rokoka z II poł. XVIII w., ma charakter architektoniczny z rzeźbami św. Jana Chrzciciela i nieznanego z nazwiska biskupa. W ołtarzu znajduje się słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI w. malowany na desce, przemalowany w barokowej manierze, zapewne w XVIII w., pokryty częściowo sukienkami haftowanymi oraz koronami i blachami z XVIII i XIX w.

Drewniany kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej, zbudowany w latach 1595 - 1597. Ołtarz główny pochodzi z I poł. XVII w. i ma charakter wczesnobarokowy z bogatą dekoracją snycerską, z obrazem Św. Trójcy w otoczeniu aniołów w centrum architektonicznej konstrukcji. Renesansowy obraz Św. Trójcy namalowany w typie "Tronu Łaski", pochodzi z I poł. XVII w.

Równie cennym zabytkiem jest, znajdujący się w sąsiadującym z Tarnowem Skrzyszowie, kościół p.w. św. Stanisława Biskupa. Świątynia, wzniesiona w XVI w. z fundacji Jana Amora Tarnowskiego, jest uznawana za jeden z największych i najpiękniejszych zabytków drewnianej architektury w Małopolsce.

Pięknie położony, w najwyższym punkcie górującego nad Tarnowem wzniesienia (góra Św. Marcina), kościół p.w. Św. Marcina w Zawadzie zbudowany został w XV w. Na szczególną uwagę zasługują ostrołukowe portale gotyckie, gotyckie okucia kowalskie, późnogotyckie płaskorzeźby oraz krucyfiks.

W parku miejskim, dawnym Ogrodzie Strzeleckim Bractwa Kurkowego, założonym w 1866 r., na środku stawu, wznosi się pokaźnych rozmiarów obiekt. Jest to Mauzoleum gen. Józefa Bema, bohatera walk o niepodległość narodu polskiego i węgierskiego, podczas Powstania Listopadowego i Wiosny Ludów 1848-9 r. Urodził się on w Tarnowie w 1794 r., a zmarł w dalekim Aleppo w Syrii w 1850 r. i tam pierwotnie spoczął na muzułmańskim cmentarzu. Jego zwłoki przeniesiono do Tarnowa w roku 1928.

Mauzoleum jest sarkofagiem, spoczywającym na 6. kolumnach o korynckich kapitelach. Na ścianach sarkofagu znajdują się napisy w języku polskim, węgierskim i arabskim.

Źródło: www.it.tarnow.pl