Przemyśl (województwo podkarpackie, powiat Przemyśl (m.n.p.p.))

Zarys Dziejów

Przemyśl tysiącletni

Żyzna dolina Sanu zachęcała od tysiącleci do osiedlania się w miejscu gdzie Kotlina Sandomierska styka się z Karpatami. Zaliczane do Słowian Zachodnich plemię Lędzian wzniosło przy skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych gród obronny.

Jan Długosz przytacza w swoich kronikach legendę o założeniu Przemyśla w VII wieku przez przywódcę tego plemienia Przemysława, od którego imienia gród miał wziąć swoją nazwę. Po zajęciu Małopolski przez Państwo Wielkomorawskie zapewne i Przemyśl znalazł się w jego obrębie. W bogatym w wydarzenia X wieku przebywała tu również załoga węgierska. Oficjalnie Przemyśl wkroczył na arenę dziejów w 981 roku dzięki wzmiance w kronice Nestora.

„Roku 6489 (981) poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody".

Zajęty wówczas przez Rusinów Przemyśl odzyskał dla Polski w 1018 roku Bolesław Chrobry. Z czasów pierwszych Piastów zachowały się unikalne relikty budowli kamiennych wyeksponowane na zamkowym dziedzińcu. Położony w strategicznej „Bramie Przemyskiej" gród był bardzo cenną zdobyczą dla władców i książąt tej części Europy. Wielokrotnie najeżdżany Przemyśl przechodził z rąk do rąk zdobywany m.in. przez Rusinów i Węgrów, stając się nawet na kilkadziesiąt lat stolicą odrębnego księstwa ruskiego. Jan Długosz zapisał w swoich kronikach:

„Było to miasto podówczas potężne, wielką liczbą obywateli miejscowych i przybyłych osiadłe i w wszelką broń zaopatrzone, obronne rowy głębokimi i okopami znacznej wysokości, tudzież rzeką Sanem, płynącą od północnej strony miasta".

Ostatecznie Przemyśl przyłączył po 1340 roku ponownie do Polski król Kazimierz Wielki, który nakazał zbudować na górującym nad miastem wzgórzu gotycki zamek. Od tego wydarzenia Przemyśl trwał wiernie przy Rzeczpospolitej aż do rozbiorów z krótką przerwą na kilkunastoletnie panowanie króla Węgier i Polski Ludwika Andegaweńskiego. W dokumencie z 1389 roku król Władysław Jagiełło postanowił:

„Pragnąc z troskliwości naszej miasto nasze Przemyśl do lepszego stanu i bytu doprowadzić, by pod naszym panowaniem szczęśliwie zwiększało swój rozwój, przenosimy z prawa, na którym w początkowym założeniu ugruntowane wyrosło, na prawo niemieckie zwane magdeburskim".

W XIV wieku na miejskiej pieczęci widniał już herb miasta: kroczący niedźwiedź z umieszczonym nad nim krzyżem. W średniowieczu niedźwiedź, władca europejskich puszcz i borów, symbolizował potęgę, waleczność i nieustępliwość wobec nieprzyjaciół.

Przemyśl w złotym wieku

Założyciel dynastii Jagiellonów ufundował u stóp Wzgórza Zamkowego gotycką katedrę. Miasto było siedzibą dwóch biskupstw. Kolejni polscy królowie dbali o rozwój Przemyśla. Powstawały w nim nowe budowle świeckie i sakralne, osiedlali się przybysze z kraju i zagranicy, zakładano liczne zgromadzenia zakonne i cechy rzemieślnicze.

Przemyślanie potrafili wykorzystać położenie miasta bogacąc się na handlu. Kupcy wznosili okazałe kamienice ze składami towarów, które zobaczymy w trzech pierzejach unikalnego, pochyłego Rynku. Szesnaste stulecie było złotym wiekiem w dziejach Rzeczpospolitej i Przemyśla.

W mieście rozpoczęto wówczas budowę potężnych murów obronnych z basztami i trzema bramami. Dowodem zamożności Przemyśla i jego mieszkańców: Polaków, Rusinów, Niemców i Żydów, był wzniesiony przez nich imponujący ratusz, a także wodociąg. O dawnej potędze Przemyśla świadczą m.in. zachowane kościoły: Karmelitów, Jezuitów, Reformatów i Franciszkanów. Stolica rozległej Ziemi Przemyskiej zaliczała się do największych i najbogatszych polskich miast. Na terenie ziemi zasobnej w lasy i zwierzynę, pola uprawne, ale i także lokalne bogactwo, sól, miały swoje siedziby najznamienitsze i najsłynniejsze rody: Herburtowie, Kmitowie, Krasiccy, Wapowscy, Korniaktowie, Fredrowie, Drohojowscy, Orzechowscy i Tarnowscy.

Przemyśl zagrożony

Mieszkańcom Ziemi Przemyskiej i jej stolicy nieobce były również problemy, z jakimi w XVII wieku borykała się cała Rzeczpospolita. To właśnie tędy przetaczały się łupieżcze najazdy Wołochów, Tatarów, Kozaków oraz grabieżcze kampanie obcych wojsk. Przemyskim mieszczanom doskwierały także pożary, powodzie i epidemie. Podobnie, jak cała Rzeczpospolita, Przemyśl chylił się w XVIII wieku ku upadkowi, choć i w tym nie najlepszym w dziejach miasta stuleciu przemyślanie zdołali jeszcze wznieść lub przebudować kilka zabytkowych dzisiaj budowli.

Pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku pozbawił przemyślan polskiej państwowości aż na 146 lat. Ziemia Przemyska przypadła Austriakom, którzy na zagarniętych Polsce terenach utworzyli nową prowincję Galicję. Zaborcy szybko zaprowadzili w mieście swoje porządki. Nakazali rozebranie niemal całych murów miejskich, ratusza oraz niektórych kościołów. Miasto zostało nawet sprzedane w ręce prywatne, lecz po interwencjach mieszkańców cesarz Józef II przywrócił Przemyślowi w 1789 roku status wolnego miasta.

Przemyśl wielką twierdzą

Austriacy docenili strategiczne położenie Przemyśla podejmując decyzję o wybudowaniu tu potężnej twierdzy. Pierwsze prace fortyfikacyjne wykonano w 1854 roku. Budowę i modernizację fortów oraz polowych fortyfikacji kontynuowano od 1878 roku praktycznie aż do wybuchu I wojny światowej.

Na wzgórzach wokół Przemyśla Austriacy zbudowali jedną z najważniejszych twierdzstarego kontynentu, która miała za zadanie zatrzymać nadciągającą ze wschodu armię rosyjską. Miasto otoczone dwoma pierścieniami fortyfikacji przeżywało swoją drugą świetność.

Przemyśl otrzymał połączenie kolejowe z Krakowem, Lwowem i Budapesztem. Powstawały nowe reprezentacyjne budynki, koszary i szpitale, hotele, okazałe kamienice i wille, zakłady przemysłowe i polowe lotniska. Liczba mieszkańców Przemyśla gwałtownie rosła.

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej, 26 września 1914 roku przemyska twierdza broniona przez ponad 120 tysięcy żołnierzy armii austro-węgierskiej została całkowicie otoczona przez dwukrotnie liczniejsze siły rosyjskie. Pomimo ostrzału artyleryjskiego i zaciekłych szturmów piechoty Rosjanie nie zdobyli żadnego fortu tracąc dziesiątki tysięcy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Drugie oblężenie Twierdzy Przemyśl trwało od 8 listopada 1914 roku do 22 marca 1915 roku. Tym razem Rosjanie otoczyli twierdzę czekając na wyczerpanie jej zapasów. Braki w zaopatrzeniu i upadające morale obrońców spowodowały, że dowództwo twierdzy zdecydowało się na jej poddanie. Przed wkroczeniem Rosjan forty, mosty i działa zostały wysadzone. Utraciwszy „Bramę Węgier", jak nazywano Przemyśl nad Dunajem, Austriacy postanowili ją odbić. W wyniku trzeciego oblężenia połączone siły austro-węgierskie i niemieckie zdobyły na początku czerwca 1915 roku ruiny fortów.

Przemyśl odegrał poważną rolę w zmaganiach pomiędzy ówczesnymi europejskimi mocarstwami. Walki o Twierdzę Przemyśl są zaliczane przez historyków do największych bitew XX wieku w Europie. Ruiny potężnych fortów, a także cmentarze wojenne przyciągają do Przemyśla wielu turystów i miłośników fortyfikacji z kraju i zagranicy. Dzięki powieści Jarosława Haszka „Przygody dobrego wojaka Szwejka" Przemyśl trafił na karty literatury światowej. W lipcu 1915 roku przeżywał tu swoje przygody sam Józef Szwejk.

Przemyśl na kartach historii współczesnej

Gdy monarchia Habsburgów chwiała się w posadach, przemyślanie wzorem mieszkańców Lwowa stanęli do walki o polskość swojego miasta. 11 listopada 1918 roku, po krótkich walkach polsko-ukraińskich na ulicach miasta, Przemyśl był znowu wolny. Najmłodsi z poległych w listopadzie i grudniu 1918 roku zostali nazwani Orlętami Przemyskimi. W latach międzywojennych Przemyśl był trzecim co do wielkości miastem w tej części kraju po Krakowie i Lwowie. Stacjonował tu duży garnizon Wojska Polskiego, którego żołnierze wzięli czynny udział w obrony Ojczyzny we wrześniu 1939 roku.

II wojna światowa była tragicznym rozdziałem w historii Przemyśla. Pod koniec września 1939 roku San stał się granicą dwóch najeźdźców. Przemyśl podzielił los kraju zajętego przez okupantów. Niemcy pozostali na Zasaniu, sowietom przypadło w łupie Stare Miasto i Śródmieście, skąd następnie wywieźli do łagrów wiele polskich rodzin. Okupanci wybudowali w mieście liczne schrony Linii Mołotowa. W czerwcu 1941 roku podczas ataku Niemiec na ZSRR dawni sojusznicy toczyli na ulicach regularne walki. W wyniku ostrzału artylerii legły w gruzach całe kwartały kamienic, w tym także zabytkowe budowle, zginęło wielu mieszkańców. Po zajęciu całego miasta hitlerowcy zamordowali w masowych egzekucjach i obozach zagłady niemal całą społeczność żydowską Przemyśla.

Koniec niemieckiej okupacji w lipcu 1944 roku nie przyniósł miastu i jego okolicom upragnionego spokoju. Ziemia Przemyska została sztucznie przecięta nową „granicą przyjaźni" ze Związkiem Radzieckim. W bezpośrednim sąsiedztwie Przemyśla trwały walki z ukraińskimi nacjonalistami. Ludność ukraińska została w większości wysiedlona do ZSRR lub na Ziemie Odzyskane. W Przemyślu i jego okolicach osiedlali się Polacy wypędzeni ze swoich domów na dawnych Kresach, które przypadły sowieckiej Ukrainie.

Komunistyczne władze sprowadziły Przemyśl do roli niewiele znaczącego miasta powiatowego, którego rozwój hamowało przygraniczne położenie. Sytuacja Przemyśla nieco się polepszyła po podniesieniu go w 1975 roku do rangi miasta wojewódzkiego. Po ostatniej reformie administracyjnej i zlikwidowaniu województwa przemyskiego Przemyśl stał się miastem na prawach powiatu.

Przemyśl teraz

Tysiącletni Przemyśl, liczący obecnie blisko 67 tysięcy mieszkańców, jest znaczącym ośrodkiem kulturalnym, naukowym i turystycznym o znaczeniu ponadlokalnym. Miasto jest siedzibą dwóch archidiecezji: rzymskokatolickiej i greckokatolickiej, kilku muzeów o przebogatych i unikalnych zbiorach, wyższych uczelni prywatnych i państwowych, działają w nim liczne towarzystwa, organizacje i kluby naukowe, kulturalne, społeczne, sportowe, turystyczne i gospodarcze. Od kilku lat trwa rewitalizacja przemyskiej starówki. Ulicom i placom przywracana jest historyczna nawierzchnia, a fasadom i wnętrzom kościołów oraz zabytkowym kamienicom dawna świetność.

Przemyśl jest nazywany stolicą dzwonów i fajek, a to z racji nadal przekazywanej z pokolenia na pokolenie przez miejscowych ludwisarzy i rzemieślników starej i szlachetnej sztuki odlewania dzwonów oraz wyrobu fajek. W zabytkowej Wieży Zegarowej czeka na turystów unikalna ekspozycja cennych dzwonów i fajek. W 2006 roku, niemal w centrum miasta, oddano do użytku stok narciarski. Przez cały rok można wjechać kolejką krzesełkową na górę Zniesienie, skąd roztacza się imponująca panorama miasta i jego okolic.

Przemyśl położony w miejscu, gdzie od setek lat wschód stykał się z zachodem, również obecnie jest dla milionów mieszkańców krajów Europy Wschodniej pierwszym miastem Unii Europejskiej. Przemyśl jest przy tym miastem bezpiecznym, miastem, w którym każdy znajdzie coś dla siebie, i w którym na pewno nie będziecie się nudzić. Przyjeżdżając tu ze swoimi bliskimi i znajomymi sprawisz, że na pewno będą zadowoleni.