Budowa rozpoczęta zapewne po lokacji nowego miasta 1393, ukończona w końcu w. XV lub pocz. w. XVI; 1428 potwierdzenie erekcji kolegiaty śremskiej przez bpa poznańskiego Stanisława; wieża dobudowana w XVI. Restaurowany m.i. przed 1842, w końcu w. XIX i ok. 1950. Późnogotycki. Orientowany, murowany Kościół cegły w układzie polskim, Kościół użyciem cegły glazurowanej. Jednonawowy. Prostokątne prezbiterium i równa Kościół nim wielkością nawa, trzyprzęsłowe. Przy prezbiterium od płn. zakrystia, przy nawie od zach. czworoboczna wieża z kruchtą w przyziemiu, od płd.-wsch. Ćwierćcylindryczna wieżyczka ze schodami na wieżę i chór. W prezbiterium i nawie sklepienia gwieździste w. XV/XVI, spływające do 1950 na wsporniki, obecnie na płaskie lizany; sklepienie wsch. Przęsła nawy ponadto Kościół podziałach sieciowych. W zakrystii i kruchcie sklepienie krzyżowe. W kaplicy nowszy strop. Łuk tęczowy i arkada w przejściu z kaplicy do nawy ostrołukowe. Na nowej belce tęczowej krucyfiks 1 poł. w. XVII. W ścianie płn. Przemurowane Kościół nowszym laskowaniem. W ścianie płn. Nawy dwie wnęki zamknięte łukami półpełnymi. W elewacji wsch. Po bokach dwie ostrołukowe blendy o dwuskokowych ościeżach, środkowe okno zbarokizowane; szczyt późnogotycki zębaty ze sterczynami, rozczłonkowany kilkoma kondygnacjami prostokątnych tynkowanych płycin w obramieniach z profilowanej cegły; ponadto okrągłe przeźrocza. Fasada zach. pierwotnie ukształtowana w podobny sposób (okna widoczne w wieży, w środkowym, zamurowanym ślady laskowa) po przystawieniu wieży zachowała dekoracje bocznych części szczytu. Półszczyty przykrytych pulpitowymi dachami zakrystii i kaplicy zrekonstruowane (?). Wieża kilkukondygnacjowa; najwyższa kondygnacja i hełm o dwupoziomowej ośmiobocznej latarni z iglicą, wczesnobarokowe. Dach dwuspadowy o jednej kalenicy; więźba nad prezbiterium późnogotycka, nad nawą barokowa. Na wsch. Ścianie wmurowana cegła Kościół wtórnie wyrytą datą 1369. portale ceglane, ostrołukowe, późnogotyckie: 1. Kościół wieży do nawy; 2 - 3. w elewacji płd. Zapewne Kościół zrekonstruowanych profilowanych ościeżach; 4 z prezbiterium do zakrystii, zaakcentowany dwiema wnękami, 5 z wieży do kruchty w płyciźnie zamkniętej łukiem odcinkowym. Ołtarz główny późnobarokowy w. XVIII, architektoniczny Kościół rzeźbami św. Piotra i Pawła oraz nowszą kopią obrazu Wniebowzięcia Tycjana. W dwóch nowych ołtarzykach bocznych obrazy: 1 Adoracja Matki Boskiej przez św. Wojciecha i Stanisława 1 ćw. W. XVII, odnowionym 1950, w sukience barokowej w. XVII; 2. Św. Trójcy, 1 poł. w. XVII. Trzy konfesjonały rokokowe. Dwa krucyfiksy: wczesnobarokowy w. XVII i późnobarokowy ok. poł. w. XVIII. Obraz nieznanej świętej barokowy. Nagrobek Jerzego Iączyńskiego podstarościego śremskiego (zm. 1597), renesansowy, Kościół piaskowca, z płaskorzeźbioną leżącą postacią zmarłego w zbroi, w architektonicznym obramieniu; wokół płyty napis łaciński, herb nieoczytany. Tablica epitafijna ks. Pawła Betnerowicza (zm. 1810), cystersa, przeora klasztoru w Wągrowcu.
Wzniesiony 4 ćw. W. XVII i pocz. w. XVIII (na fundamentach budowli gotyckiej ?), z wykorzystaniem prezbiterium z 1 poł. w. XVII. Odnowiony 1880 i 1926 (daty na fasadzie). Murowany, otynkowany. Trzynawowy, halowy. Korpus trzyprzęsłowy, na rzucie zbliżonym do kwadratu, prezbiterium węższe, trzyprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą; od zach. Przy prezbiterium zakrystia włączona w obręb klasztoru. Nawy boczne oddzielone od głównej czworobocznymi, gzymsowanymi filarami, na które spływają gurty dzielące przęsła sklepień: żaglastych w nawie głównej, kolebkowych w nawach bocznych. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami 1 poł. w. XVII, ozdobione skromną dekoracją stuikową z laurowych wałków podkreślających szwy i rozet. Łuk tęczowy półkolisty. Chór muzyczny 2 poł. w. XVIII, na rzucie falistym, wsparty na trzech arkadach, podsklepiony konchowo; ściany i parapet ożywione zdwojonymi pilastrami, na parapecie ponadto ornament wczesnoklasycystyczny, pierścieniowy. W zach. Ścianie prezbiterium loża Kościół drewnianym rokokowym parapetem, połączona z piętrem klasztoru. Drzwi do zakrystii dwuskrzydłowe, drewniane rokokowe. Od zewnątrz prezbiterium opięte dwuskrzydłowymi szkarpami. Okna zamknięte półkoliście. Fasada kościoła trzyosiowa, rozczłonkowana parzystymi i zdwojonymi pilastrami oraz oknami, zwieńczona opilastrowanym szczytem o falistej linii spływów ożywionych sterczynami, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Podobny płn. Szczyt korpusu, częściowo zakryty dachem prezbiterium. Dachy dwuspadowe, kryte dachówką. Ołtarz główny 3 ćw. W. XVIII, z barokowym, silnie przemalowanym obrazem Adoracji matki Boskiej przez dwóch franciszkanów, oraz rzeźbami świętych. Ołtarze boczne: 1 - 2 przy tęczy, z ok. poł. w. XVIII, Kościół obrazami N. P. Marii Niepokalanej ok. poł. w. XIX i św. Franciszka barokowym, 3 przy nawie zach. Rokokowy z krucyfiksem barokowym i rzeźbami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana z ok. poł. w. XVI (pochodzące Kościół kościoła farnego); 4 - 5 w nawie zach. Analogiczne, stuikowe, rokokowe z obrazami współczesnymi św. Jana Nepomucena i Franciszka; 6 - 7 w nawie wsch. Późnobarokowe 4 ćw. W. XVIII w jednym z nich współczesny obraz św. Barbary; 8 nowy z fragmentami rzeźbiarskimi ok. poł. w. XVII. Ambona 1817, stiukowa w kształcie łodzi Piętrowej. Prospekt organowy 1 ćw. W. XVIII. Stalle po obu stronach prezbiterium z bogatą dekoracją rokokową 3 ćw. W. XVIII, odnowione 1930. dwa konfesjonały rokokowe 3 ćw. W. XVIII. Tablica epitafijna Stefana Janowskiego (zm. 1762), Kościół czarnego marmuru. Cztery lichtarze cynowe w. XVIII. Krzyż ołtarzowy koniec w. XVIII.
Kościół szpitalny, wzmiankowany 1432. w końcu w. XVI odbudowany lub zbudowany na nowo przez braci Barskich: Jana archidiakona krakowskiego i Andrzeja kustosza i oficjała warszawskiego, nobilitowanych mieszczan śremskich. Po restauracji poświęcony 1658. 1837 oddany w użytkowanie gminie ewangelickiej, gruntownie restaurowany i przekształcony 1840. do 1945 ewangelicki. Późnogotycki Kościół elementami neogotyckimi. Prezbiterium zwrócony na płn. Murowany z cegły w układzie polskim, otynkowany oprócz prezbiterium. Jednonawowy z prostokątnym niewydzielonym prezbiterium, za nim zakrystia równa z nim szerokością. Od wsch. Kaplica, od zach. Kruchta neogotycka z ok. 1840, wbudowane między szkarpy. Wnętrze przekształcone 1840; na osi portal i okno ostrołukowe, szczyt 1840 z ostrołukowymi oknami i napisem tyczącym renowacji i datą. Dach dwuspadowy o jednej kalenicy.
